شـن چـاله؛ «الماس» را قورت می‌دهد!
فعالیت معادن شن و ماسه محله خلیج‌فارس سال‌هاست متوقف شده اما دردسرهایش برای شهرک‌های اطراف تمامی ندارد
همان لحظه اول که چشم‌مان به این گودال عمیق افتاد، فکر کردیم شهاب سنگ بزرگی از فضا به اینجا برخورد کرده، اما وقتی پای حرف شهروندان نشستیم فهمیدیم که نقل این حرف‌ها نیست و آدم‌ها چنین بلایی سر این زمین بیچاره آورده‌اند.
شن چاله
از اهالی محله خلیج‌فارس در آن سوی جاده قدیم کرج و ۴۵ متری فتح، سراغ رئیس شورایاری محله را گرفتیم و آنها خانه و محل کارش را نشانمان دادند. از خوش اقبالی‌مان «محمد عبداله‌وند» در بنگاه املاکش نشسته بود و مشتری‌هایش را یکی یکی راه می‌انداخت و البته با زیرکی زیر نظرمان داشت تا از کارمان سر دربیاورد. وقتی دبیر شورایاری بخش جنوبی محله خلیج‌فارس می‌فهمد که از دیدن چاله عمیق کنار رودخانه کن، انگشت به دهان مانده‌ایم، سری تکان می‌دهد و برای اینکه حسابی شگفت‌زده‌مان کند از داخل گاوصندوقش اسناد و مدارکی را رو می‌کند که حاصل پیگیری‌هایش در طول این سال‌هاست. عبداله‌وند یکی از نامه‌های محرمانه مسئولان را نشانمان می‌دهد که حق برداشت از این معادن شن و ماسه برای بهره‌برداران را فقط تا عمق ۳۰متر مجاز دانسته بودند در حالی که کارشناسان عمق این شن‌چاله را بیش از ۱۳۰متر تخمین می‌زنند. در ادامه به کمک «محمد عبداله‌وند» دبیر شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی، «علی سلیمانی»، «محمد قربانی» و «محمد گروسی» از معتمدان و افراد بومی این محله، زوایای مختلف زندگی در همسایگی شن‌چاله‌ها را بررسی کردیم.
دبیر شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی برای اینکه بهتر در جریان مشکلات شهروندان ساکن در نزدیکی معادن شن و ماسه قرار بگیریم ما را یک راست سمت محل حفاری و برداشت منابع طبیعی شن و ماسه می‌برد. او در طول راه برایمان تعریف می‌کند که تا ۵ سال پیش در این مسیر همیشه کامیون‌های حامل شن و ماسه در تردد بود تا اینکه نارضایتی مردم بالا گرفت و یک روز راه کامیون‌ها را بستند و نگذاشتند یک مشت ماسه از این معدن بیرون برود. ماجرا آنقدر اهمیت پیدا کرد که قوه قضاییه، نمایندگان مجلس، شورای اسلامی شهر، شهرداری وقت منطقه ۱۸ به این اعتراض‌ها واکنش نشان دادند و از آنجا که خواسته مردم کاملاً منطقی و بحق بود، مسئولان به تعطیلی فوری معادن شن و ماسه رأی دادند و از آن زمان هیچ کامیونی برای بارگیری شن و ماسه‌راهش را به اینجا کج نمی‌کند.
تعطیلی معادن کار بزرگی بود، اما…
به تعبیر عبداله‌وند، دبیر باسابقه شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی، شنیدن صدای مردم توسط مسئولان و تعطیلی معادن شن و ماسه کار بزرگی بود، چراکه باعث شد بیش از این محیط‌زیست و طبیعت‌مان آسیب نبیند، اما این پایان ماجرا نبود چون بهره‌برداران در طول ۴۰ سال گذشته از این معادن خدادادی آنقدر برداشت غیرقانونی کردند که طبیعت برای ترمیم آن به زمان طولانی نیاز دارد. حدود ۳۰ ـ ۴۰ متری اطراف چاله شنی می‌چرخیم و گاهی به داخل آن نگاهی می‌اندازیم. گر چه خودمان را محکم به دیوار بتنی تکیه می‌دهیم باز احساس سرگیجه می‌کنیم. جایی که بدون تردید یکی از رویدادهای تلخ و غیرمنصفانه آدم‌ها مقابل طبیعت رقم خورده است. یاد سخن بزرگی افتادم که می‌گفت: «باید ترسید از روزی که طبیعت بخواهد انتقام سختی از ما بگیرد.»
یک لحظه آسمان رنگ عوض می‌کند و ابرهای سیاه بالای سرمان پیدا می‌شود. چند دقیقه که می‌گذرد ابرها ترانه و ملودی زیبایی به راه می‌اندازند و مرواریدهای غلتان خود را از آسمان بر تن خسته زمین می‌ریزند. قطره‌های باران دیواره معادن شن و ماسه را خیس می‌کند و زمانی که بارش شدت بیشتری می‌گیرد آب باران، خاک و شن را می‌شوید و با خود به سمت پایین می‌برد. همان زمان یاد حرف عبداله‌وند می‌افتیم که دقایقی پیش از خطر ریزش دیواره معادن شن و ماسه بر اثر بارش برف و باران برایمان گفته بود و اینکه شهرک‌های این اطراف به دلایلی همچون سیل، رانش زمین و زلزله در معرض خطرند. در بین راه «علی سلیمانی» یکی از افراد بومی توسط دبیر شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی معرفی می‌شود. او درباره شهرک الماس صحبت می‌کند که نزدیک‌ترین بافت مسکونی پرجمعیت به شن‌چاله‌هاست. به گفته این شهروند، حدود ۱۰ سال از ساخت شهرک الماس می‌گذرد. شهرکی که از شمال به معادن شن و ماسه، از جنوب به شهرک طالقانی، از شرق به شهرک مفید و از غرب به به شهرک سینا منتهی می‌شود. در این شهرک بیش از ۴۸۰ واحد مسکونی وجود دارد که جمعیت ساکن آن به بیش از ۲ هزار نفر می‌رسد؛ شهروندانی که اضطراب و نگرانی همراه دائم این روزهای‌شان شده است.
اول مرغ بوده یا تخم‌مرغ!
«محمد قربانی» از ساکنان قدیمی محله خلیج‌فارس دل پری از شن‌چاله‌ها دارد و این‌طور لب به سخن می‌گشاید: «در آن سال‌ها که هنوز معادن شن و ماسه در این محدوده فعال بود هر وقت به صاحبان معادن و بهره‌بردارها اعتراض می‌کردیم، آنها مدارک و مستنداتی را رو می‌کردند که سابقه کارشان را در این محل نشانمان می‌داد. می‌گفتند اینجا بیابانی بی‌آب و علف بوده و خیلی قبل‌تر از اینکه در این اطراف شهرکی ساخته شود آنها مشغول کار بوده‌اند و به قول معروف در این محله حق آب و گل دارند، اما در واقع آنها بیش از حق‌شان از این معادن برداشت کرده و به محیط‌زیست خسارت زدند.»
عبداله‌وند به کمک این شهروند می‌آید و با ضرب‌المثلی صحبت بچه‌محلش را تکمیل می‌کند: «اینکه بدانیم اول مرغ بوده و یا تخم‌مرغ چقدر اهمیت دارد، مهم این است که برای جلوگیری از حوادث و اتفاقات تلخ چاره‌ای پیدا کنیم و نگذاریم جان انسان‌های بی‌گناه به همین سادگی به خطر بیفتد.» ازگفته معتمدان محله خلیج‌فارس این‌طور بر می‌آید که ساکنان شهرک الماس از همان زمان که در این محدوده ساکن می‌شوند، می‌دانستند در اینجا معادن شن و ماسه و ماجرای شن‌چاله‌ها وجود دارد، اما برای سکونت در این محل راه دومی نداشتندچون به دنبال سرپناهی برای خانواده خود بودند و به تنها چیزی که می‌اندیشیدند همین بوده است.»
چاه مکن بهرکسی…!
درباره تهدیدات شن‌چاله‌ها برای ساکنان شهرک الماس حرف و حدیث فراوان وجود دارد. مردمان این محله از سنوات گذشته تاکنون درباره استخراج غیرقانونی و قاچاقی شن و ماسه از این معادن، نکات زیادی را از زبان کارشناسان شهرسازی و مدیریت بحران می‌شنوند؛ از جمله اینکه زمین‌های این اطراف سست شده و امکان نشست زمین و حتی رانش زمین‌های اطراف به داخل چاله‌های شنی وجود دارد، چاهی که می‌تواند چند شهرک را به راحتی قورت بدهد و نابود کند. دبیر شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی که به ضرب‌المثل‌های فارسی علاقه زیادی دارد، می‌گوید: «از قدیم گفته‌اند «چاه مکن بهر کسی اول خودت بعداً کسی».
این چاله بزرگ پس از ۴۰ سال به وجود آمده و پر کردن و سامان دادن به آن به همین سادگی‌ها نیست. یادم هست چند سال قبل چند نفر از کارشناسان که برای بررسی عمق فاجعه اینجا آمده بودند تخمین زدند که اگر بخواهیم از همین الان این چاله را با نخاله‌های ساختمانی شهر پرکنیم به بیش از ۵ سال زمان نیاز داریم؛ تازه اگر روزانه هزار کامیون حمل نخاله بارشان را داخل این گودال بریزند.
دلواپسی‌ها ادامه دارد
درست است که از ۵ سال قبل با پیگیری شورایاری محله کار استخراج معدن به کلی تعطیل شده، اما هنوز تجهیزات و ادوات این کار در محل باقی مانده است. «محمد قربانی» از شهروندان مطلع محله خلیج‌فارس از نگرانی اهالی بابت وجود تجهیزات سنگین در معادن شن و ماسه صحبت می‌کند و می‌گوید: «مردم می‌ترسند که دوباره صاحبان این معادن به این محل برگردند و دوباره کار استخراج شن و ماسه را شروع کنند. هر چند شورایاری و اهالی اجازه چنین‌کاری را به آنها نمی‌دهند، اما این دلواپسی همچنان وجود دارد. فراموش نمی‌کنیم که آنها در طول ۴ دهه گذشته گرد و خاک فراوانی به خورد مردم این محل دادند و هیچ‌وقت هم پاسخگو نبودند.»
عبداله‌وند به‌عنوان رئیس شورایاری محله که سال‌ها این معضل را پیگیری کرده، به هم‌محله‌ای‌هایش حق می‌دهد که از این وضعیت ناراحت باشند. او به یکی از حوادث فراموش نشدنی در محله خلیج‌فارس اشاره می‌کند و می‌گوید: «چند سال پیش که در تهران سیل آمد آب باران پایه‌های پل سواره‌رو کن را، که درست پای شن‌چاله‌هاست، شست و با خود برد و زمان زیادی طول کشید تا این پل بازسازی شود. نمی‌دانم اگر دوباره سیلی راه بیفتد چه اتفاقاتی در این محل می‌افتد.»
«تاکا»؛ طرحی که اجرا نشد
دبیر شورایاری محله خلیج‌فارس عنوان می‌کند خانواده‌هایی که در اینجا ساکن هستند به کمترین‌ها قانع هستند، اما وعده دادن مسئولان و عمل نکردن به قول‌های‌شان کمی اعتمادشان را سست کرده است. او برای نمونه به طرح «تاکا» که برای «توسعه‌ـ آبادانی‌ـ کن‌ـ ایرانیان» بود اشاره و اظهار می‌کندکه اگر اجرایی می‌شد می‌توانست چهره محله خلیج‌فارس را به کلی عوض کند. عبداله‌وند می‌گوید: «تاکا طرحی بود که می‌خواست خدمات هفت‌گانه‌ای را در محل شن‌چاله‌ها و معادن شن و ماسه برای مردم فراهم کند.
امکاناتی مثل هتل، تفرجگاه، اماکن تجاری و خدماتی و… که متأسفانه درحد حرف ماند و عملی نشد. خب باید قبول کرد ساخت چنین پروژه‌ای بودجه زیادی می‌خواهد که مسئولان دولتی از تأمین آن عاجزند و شاید تنها بخش خصوصی آن هم با دریافت تسهیلاتی به این کار همت گمارد.» «محمد گروسی» از ساکنان بومی و محلی در میانه راه به جمع‌مان اضافه می‌شود و می‌گوید: «مردمان محله خلیج‌فارس دیگر از مسئولان شهری توقعی ندارند که «تاکا» را در اینجا اجرا کنند، چراکه بودجه زیادی می‌خواهد که تأمین آن فعلاً برایشان مقدور نیست. آنها می‌خواهند مقاوم‌سازی دیواره‌های معادن شن و ماسه با جدیت دنبال شود تا با این کار مانع رانش زمین‌های اطراف به داخل شن‌چاله‌ها شوند و خانه‌های مردم دچار خسارت نشود و جان‌شان به خطر نیفتد.»
گسل‌های اطراف معادن، نگرانی این روزهای اهالی
عبداله‌وند برایمان تعریف می‌کند که چند وقت پیش یک تیم زلزله‌نگاری از معادن شن و ماسه و چاله‌های شنی نزدیک شهرک الماس بازدید و اعلام کردند که گسل‌هایی در نواحی جداره‌های این معادن وجود دارد و نظرشان این بود که اگر زلزله بالای ۵ ریشتر در این نقطه رخ دهد، شهرک الماس و اطراف آن را به کام خودش می‌کشد و فاجعه رخ می‌دهد، البته هیچ‌کس به این موضوع توجه زیادی نمی‌کند. ناگفته نماند چندین بار در اینجا برای مردم حادثه اتفاق افتاده است.
طبق گزارش دفتر شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی در طول این سال‌ها چند بار حوادثی مثل سقوط خودرو یا شهروندان به داخل این شن‌چاله‌ها ثبت شده است. هنوز افرادی که در این حادثه‌ها دست و پای‌شان شکسته، در محله حضور دارند و می‌توانند ماجرا را تعریف کنند. او ادامه می‌دهد: «من بارها در جلسات گفته‌ام که اگر می‌خواهید اینجا را سامان بدهید اول از همه باید با مالکان معادن توافق کنید. البته شهرداری طبق قانون می‌خواهد این اراضی را ۷۰ به ۳۰ تقسیم کند و به آنها جواز ساخت با کاربری‌های دیگر بدهد. مالکان معادن می‌گویند چون قانون است قبول می‌کنیم، اما به شرط اینکه شهرداری برایشان تسهیلات تشویقی در نظر بگیرند یعنی ۷۰درصد سهم خودش را از محل استخراج شده معادن شن و ماسه بردارد و ۳۰درصد حق مالکان را از بخش‌های دیگر به آنها بدهد.»
حل این مشکل عزم ملی و همدلی می‌خواهد
«محمد عبداله‌وند» دبیر شورایاری محله خلیج‌فارس جنوبی عقیده دارد که اگر این توافق (طرح «تاکا») انجام شود با یک تیر چند نشان می‌زنیم. هم از دست معادن شن و ماسه خلاص می‌شویم و هم اینکه زیبایی و امکانات شهری و اجتماعی مناسبی به محله و شهروندان هدیه می‌دهیم و از همه مهم‌تر مشکل انتشار ریزگردهای معادن شن و ماسه در هوای منطقه ما برطرف می‌شود. مسلماً این کار یک عزم و اراده ملی می‌خواهد. مسئولان از جمله مدیریت شهری باید بیایند اینجا و از نزدیک عمق فاجعه را ببینند و زود تصمیم‌گیری کنند.
ایست! چاله نزدیک است
شن‌چاله‌ها در کنار «شهرک الماس» به خوبی قابل دیدن هستند. وسعت کل معادن شن و ماسه ۴۵۰ هکتار و جایی که در گودالی بزرگ قرار گرفته، فضایی به مساحت ۲۵۰ هکتار به عمق ۱۳۰متر است. شن‌چاله‌ها در کنار خیابان‌های شهید مهتدی، فربت، مفید و… واقع شده و اگر راننده‌ای بخواهد برای نخستین بار در این معابر تردد کند و با دیدن چاله دست و پایش را گم کند امکان دارد که مستقیم داخل گودال بیفتد و خسارت و صدمه جانی ببیند.
