چاله‌های ۱۳۰ متری زیر پای پایتخت
موضوع شن‌چاله‌های بزرگ جنوب دوباره از سوی مدیریت شهری مورد توجه قرار گرفته تا اجرای طرح توسعه شهری به جای آنها در دستور کار قرار گیرد
در جنوب‌غرب پایتخت حفره‌های بزرگی وجود دارد که اگر کسی از بالا به آنها نگاه کند، تصور می‌کند دره‌های عمیق طبیعی هستند، اما این حفره‌ها در نتیجه ۵۰ سال برداشت شن و ماسه ارزان از خاک تهران به‌وجود آمده‌اند؛ حفرههایی با بیش از ۱۰۰ متر عمق و آنقدر وسیع که تنها لغزش خاک به درون یکی از آنها، جنوب‌غرب شهر را به لرزه می‌اندازد؛ حفرههایی با ظرفیت هزاران مترمکعب آب که اگر مسیر رودخانه کن در نزدیکی آنها اندکی جابه‌جا شود، تبدیل به دریاچه‌هایی ناخواسته می‌شوند. هرکس که از نزدیک این معادن متروکه را ببیند، قطعا هراس به دلش می‌افتد که ممکن است روزی گرفتار حادثه‌ای شویم که این شن‌چاله‌ها ایجاد کرده‌اند. در این بین، حمیدرضا صارمی، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران از ساماندهی و اجرای طرح توسعه شهری این محدوده با وسعت بیش از ۴۰۰ هکتار خبر می‌دهد.
۵ سال برداشت ماسه
تاریخچه برداشت شن و ماسه از زمین‌های اطراف تهران مخصوصا در جنوب غرب شاید به نیم قرن قبل برسد. اکنون نیز معادن شن و ماسه زیادی در محدوده شهر قدس، شهریار و ملارد قرار دارد. اما برداشت رسمی و قانونی از شن‌چاله‌هایی که اکنون در منطقه ۱۸ شهرداری تهران قرار گرفته‌اند با عنوان «معدن» از سال ۱۳۴۷ شروع شد. برداشت با ماشین‌آلات خاکبرداری هر سال سطح زمین را بیشتر پایین برد؛ تا جایی که از همه معیار‌های قانونی و مهندسی عبور کرد.
در دهه ۸۰ ماهانه نزدیک ۱۰ میلیون تن شن و ماسه ساختمانی در تهران تولید می‌شد که بخش اصلی آن‌را از معادن حاشیه شهر استخراج می‌کردند، اما چند سالی می‌شود که با تجهیزات جدید می‌توان بخشی از این شن و ماسه‌ها را از طریق بازیافت نخاله‌های ساختمانی تامین کرد. ماشین‌آلات صنعتی حتی با فناوری‌های ساده هم می‌توانند نخاله‌های ساختمانی را در ابعاد مختلف خرد و به بازار عرضه کنند، اما تا وقتی که برداشت از خاک بسیار ارزان و بدون محدودیت محیط‌زیستی باشد، ماسه به دست‌آمده از نخاله‌ها مشتری زیادی ندارد. مشکل دیگری که به واسطه فعالیت عمیق معادن شن و ماسه یا بستر خشک‌شان به‌وجود می‌آید، ایجاد گردوغبار است.
با این حساب در پی جریان غالب باد غرب به شرق توسعه شهری، گردوغبار معادن حتی تا میانه‌های شهر هم می‌رسد و بر آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی می‌افزاید؛ بنابراین سطح اراضی که این معادن در آنها قرار دارد و به بیش از ۴۰۰ هکتار می‌رسد، می‌تواند مخزنی برای تولید گردوغبار باشد. به همین خاطردر سال ۹۴ کمیسیون ماده ۵ رأی به تغییر کاربری این معادن داد تا شهرداری این زمین‌ها را تملک کند و تغییر کاربری دهد؛ چراکه افزایش ریزگرد‌ها باعث جلب توجه به موضوع شن‌چاله‌ها شده بود. بر این اساس، شرکتی با نام تاکا (توسعه اراضی کن ایرانیان) طرحی را برای استفاده‌های جدید از این شن‌چاله‌ها مطرح کرد، اما معادن همچنان به‌کار خود ادامه می‌دادند و بعد‌ها پس از توقف فعالیت معادن، شرکت نیز منحل شد تا کار ساماندهی و اجرای طرح تفرجگاهی در اراضی‌شان، بدون تکلیف بماند.
به هر ترتیب ۵ سال قبل و پس از پیگیری‌های فراوان رسانه‌ها، فعالیت معادن شن و ماسه در منطقه ۱۸ با دستور قضایی ممنوع شد و تنها برخی اقدامات محدود مانند خارج‌کردن شن و ماسه‌هایی که قبلا برداشت شده بودند، انجام می‌گرفت که آن نیز پایان یافته است. کمیسیون ماده ۵ برای این نقطه، طرح منطقه‌ای تصویب کرده است.
این محدوده براساس طرح تفصیلی پهنه M (مختلف) محسوب می‌شود که شامل کاربری‌های GRS یعنی مسکونی، تجاری و فضای سبز است؛ به‌عبارت دیگر تقریبا تمام کاربری‌های ۷ گانه شهری را می‌توان در آن اجرا کرد.
تغییر کاربری چاله‌ها
با همه این‌ها سؤال اینجاست که با چاله‌های عمق ۱۳۰ متری معادن چه کاری می‌توان انجام داد؟ درخت‌کاری؟ ایجاد شهربازی؟ ساخت بیمارستان؟ از طرف دیگر اگر آب رودخانه کن وارد این حفره‌ها شود، احتمال ریزش دیواره‌های آن زیاد است. باتوجه به اینکه شن‌چاله‌ها در میان بزرگراه و مناطق مسکونی قرار گرفته‌اند و مساحت زیادی دارند، ابعاد حادثه احتمالی نامشخص است. اگرچه اواخر سال ۹۵ و ابتدای سال ۹۶، پایدارسازی دیواره‌های این معادن صورت گرفت، ولی نکته مهم این است که پایدارسازی هم تاریخ انقضا دارد. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز دیروز به همین مسئله اشاره کرد و گفت: «چند سال قبل که بارندگی‌ها شدت پیدا کرد، من چندبار از این نقطه بازدید کردم. احتمال ریزش شن‌چاله‌ها زیاد است و امیدواریم با تفاهم میان نهاد‌های مختلف این مشکل حل شود.»
مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران نیز عنوان کرد: «منطقه‌ای در موقعیت مابین رودخانه کن، جنوب بزرگراه فتح، غرب بزرگراه شهید بروجردی و شمال بزرگراه آزادگان به‌دلیل فعالیت استحصال معادن شن و ماسه تبدیل به شن چاله‌ای به عمق متغیر بین ۵٠ تا ۱۳۰ متری شده است. خطرات ناشی از وجود این شن‌چاله در ۳ حوزه قابل دسته‌بندی است؛ خطرات ناشی از تجاوز گود به حریم و بستر رودخانه کن و احتمال وقوع رانش گسترده در محدوده‌ای به شعاع حداقل ١٠٠متر درصورت وقوع سیلاب‌هایی با دوره بازگشت ١٠٠ساله و بالاتر در محدوده موردنظر که خطر بالقوه‌ای برای محدوده بزرگراه فتح و راه‌آهن تهران جنوب است.»
او تأکید کرد: «محدوده مسکونی غرب گود موردنظر حدود ١۵ متر با آن فاصله دارد. خطرات ناشی از گودبرداری عمیق پایدارسازی نشده در اینجا برای باند کندروی بزرگراه شهید بروجردی و پل‌های تقاطعی بزرگراه با رودخانه کن، مشهود است.»
